Formiranje i razvoj Islamske zajednice

FORMIRANJE I RAZVOJ ISLAMSKE ZAJEDNICE  

     Sve do dolaska Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovinu 1878. godine, nije se postavljalo pitanje pravnog položaja ili organiziranja posebne ustanove koja bi se brinula o vjerskim pitanjima muslimana. Do tada se Bosna i Hercegovina nalazila u okviru Osmanskog carstva, u kome se organizaciono jedinstvo muslimana ogledalo u privrženosti islamskim propisima, a to jedinstvo muslimana simbolizirano je kroz instituciju halife kao duhovnog stožera muslimana. Vjerske poslove u ime halife obavljali su dekretirane muftije, šerijatske sudije, muderisi i imami. U Osmanskom razdoblju vjerski stalež smatran je dijelom državne administracije kojem su bili povjereni različiti poslovi u upravi, lokalnoj administraciji i vjerskim poslovima. Pravosudne poslove i suđenje obavljale su šerijatske sudije koji su, dakle, bili dio vladajućeg aparata i plaćani od strane države. Također, imamsko-hatibski poslovi, osobito džuma- namazi, zatim obrazovni sektor, kao što su vjerske škole (medrese), bili su dio brige državne uprave.       

     Dolaskom Austro-Ugarske u Bosnu i Hercegovnu vjekovima ustaljeni oblici organiziranja vjerskih poslova se raspadaju, a islam više nije državna religija koju država pomaže kao što je to bio slučaj u vrijeme Osmanske uprave. Također, ulema i vjerski kadar gubi ulogu i značaj koji je nekada imao u državi i suočava se sa novim do tada nepoznatim pitanjma i problemima. Austro-Ugarska sustavno nastoji potpuno odvojiti muslimane u Bosni i Hercegovini od Istanbula kao njihove duhovne matice.  

Imenovanje reisu-l-uleme

    Najveći broj Bošnjaka suprotstavljao se ideji odvajanja od Istanbula jer im je bilo nezamislivo da se potpuno prekine vjekovima ukorijenjivana duhovna veza sa Istanbulom kao njihovim duhovnim centrom. U početnom periodu šejhu-l-islam u Istanbulu, kao vrhovni vjerski autoritet u Osmanskom carstvu, odbijao je dati svoju saglasnost za uspostavu samostalne Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini koja će na sebe preuzeti svu odgovornost za organizaciju vjerskog života, formiranje potrebnih organa i ustanova, postavljanje i izbor čelnih ljudi, vjerskih službenika i svih ostalih poslova. Međutim, 1882. godine šejhu-l-islam imenovao je sarajevskog muftiju Hilmi ef. Omerovića za bosanskog muftiju i ujedno ga je ovlastio da može imenovati niže vjerske službenike i šerijatske sudije. Usljed ovoga Austro-Ugarska država carskim dekretom od 17. oktobra 1882. g. postavlja Hilmi ef. Omerovića za bosanskog muftiju i proglasila ga je prvim reisu-l-ulemom u Bosni i Hercegovini i ova godina se uzima godinom formiranja samostalne Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini. Istodobno su imenovana i četverica članova Ulema medžlisa, kao vrhovnog tijela za vjerska pitanja, a također je formirana Zemaljska vakufska komisija koja je bila zadužena za vakufske i mearifske poslove muslimana u Bosni i Hercegovini. Za prve članove Ulema medžlisa postavljene su kadije: Hasan ef. Pozderac, Mehmed Nezir ef. Škaljić,  Nuri ef. Hafizović i Hasan ef. Ibrahimović.

     Izdavanjem menšure reisu-l-ulemi Hilmi ef. Omeroviću sa ovlastima vrhovnog bosanskog muftije smatra se prenošenjem stvarnog legitimiteta i ovlasti po pitanjima cjelokupne organizacije vjerskih pitanja i poslova na bosanskog reisu-ulemu od strane šejhu-l-islama u Istanbulu kao vrhovnog vjerskog autoriteta kojim je nastavljen duhovni kontinuitet uređivanja vjerskih poslova u Bosni i Hercegovini od strane reisa i izabranih predstavnika.

     Menšura je ovlaštenje reisu za vršenje vjerskih poslova i pravo da daje ovlaštenja drugim licima. Do 1930.g. menšure su izdavane u Carigradu a od 1930. godine menšure, na temelju Ustava IZ, izadavane su u Bosni i Hercegovini. 

Borba za autonomiju

     Muslimanima u Bosni posebno je smetalo miješanje austrijske države u njihove vjerske poslove uslijed čega je došlo do formiranja Pokreta za vjersku i prosvjetnu autonomiju muslimana u Bosni i Hercegovini na čelu sa mostarskim muftijom Fehmi ef. Džabićem. Ovaj pokret je tražio autonomiju i samostalnost bosanskih muslimana u organiziranju svojih vjerskih poslova i u upravljanju vakufskim dobrima i islamskim obrazovanju. Pokret koji je nastao u mjesecu maju 1899. godine predstavljao je prvi organizirani pokret muslimana i borbu za svoja kulturna i politička prava i vjersku i vakufsko-mearifsku autonomiju koji je nakon desetogodišnje borbe okončan 15. aprila 1909. g. donošenjem Štatuta za autonomnu upravu islamskih vjerskih i vakufsko-mearifskih poslova u Bosni i Hercegovini. Izdavanjem ovog štatuta prihvaćena je većina zahtjeva muslimana i konačno priznata autonomija uređivanja i organizacije islamskih pitanja i vakufsko-mearifskih poslova u Bosni i Hercegovini od strane Austro-Ugarske.

     Po autonomnom statutu je sredinom 1910. g. inauguriran treći po redu, a prvi birani reisu-l-ulema hafiz Sulejman ef. Šarac. No, njega je Zemaljska vlada već 1912. g. prisilila na ostavku, pa je jednoglasnom odlukom Hodžinske kurije za novog reisu-l-ulemu izabran Mehmed Džemaludin Čaušević, čiji je izbor carskim dekretom potvrđen 27. 10. 1913. godine. On je bio i posljednji reis koji je izabran na temelju autonomnog statuta i prvi reisu-l-ulema za bivšu Jugoslaviju. 

Pritisci i materijalno siromašenje

     U Kraljevini SHS u oblasti vjerskog života nastavljeno je organizaciono sređivanje i prilagođavanje novim prilikama. Postojali su brojni problemi posebno  u vjerskoprosvjetnom i imovinskovakufskom području. Bio je veliki broj medresa i mekteba čiji su nastavni programi i metodi predavanja bili odavno prevaziđeni. Islamska zajednica je postala jedinstvena i jedina vjerska organizacija muslimana u tadašnjoj jugoslovenskoj državi, pred kojom su bila postavljena mnoga pitanja i problemi koje je trebalo hitno riješiti. U vezi s tim vršene su  mnoge reorganizacije i reforme u osnovnim i srednjim vjerskim školama i mektebima. Posebno u teškom položaju Islamska zajednica se našla nakon ukidanja Štatuta za autonomnu upravu islamskih vjerskih i vakufskomearifskih poslova u Bosni i Hercegovini. Jugoslovenski režim je 1930. godine ukinuo vjersku i vakufskomearifsku autonomiju muslimana u Bosni i Hercegovini. Reis Džemaludin Čaušević snažno se suprotstavljao ukidanju ove autonomije i prebacivanju sjedišta Rijaseta iz Sarajeva u Beograd i u znak protesta podnio je ostavku. Za novog reisa je kraljevskim ukazom 1930. godine imenovan muftija Ibrahim ef. Maglajlić. U vrijeme postavljanja Ibrahima ef. Maglajlića za reisa bila je već ukinuta kancelarija šejhu-l-islama u Istanbulu i institucija hilafeta, tokom reformi koje je 1924. godine proveo Kemal Ataturk u Turskoj, uslijed čega je po prvi put menšuru novoizabranom reisu dodijelilo posebno domaće tijelo. Menšuru su mu predali članovi Ulme medžlisa iz Skoplja i Sarajeva. Sjedište Vrhovnog islamskog starješinstva i sjedište reisa po prvi put je izmješteno iz Sarajeva i prebačeno u Beograd. Menšura je predata u Bajrakli džamiji u Beogradu uz prisutstvo kralja.

     Raspadom šestojanuarske diktature Jugoslovenska muslimanska organizacija na čelu sa Mehmedom Spahom 1935. godine je kao uvjet ulaska u Stojadinovićevu koalicionu vladu tražila reviziju zakonodavstva Islamske zajednice i vraćanje sjedišta reisu-l-uleme iz Beograda u Sarajevo. Reis Maglajlić je penzionisan 1936. godine, do donošenja novog Ustava IZ vrhovni vjerski poslovi su povjereni Naibskom vjeću sa profesorom Salih ef. Bašićem na čelu, a 1938.g. izabran je za reisa Fehim ef. Spaho. Spaho je umro 1942. g. a većina se u Islamskoj zajednici odlučno oduprijela svakovrsnim pritiscima da se u složenim ratnim uslovima bira novi reis. U tim prilikama poslovi Islamske zajednice ponovo su povjereni Salihu ef. Bašiću kao vršiocu dužnosti reisa.

     Nakon Drugog svjetskog rata Islamska zajednica je bila kadrovski apsolutno osakaćena, bilo da su njeni službenici u ratu nastradali ili nestali, ili pak poslije rata pozatvarani ili prešli u sigurnije državne službe. Vakufska imovina je beskrupulozno nacionalizirana, mektebi i medrese zatvoreni. Ostala je jedino raditi Gazi Husrev-begova medresa. U sepetembru 1947. godine, nakon donošenja novog Ustava, izabran je na mjesto reisa Ibrahim ef. Fejić.  

Konsolidacija i samostalnost

     I pored raznih pritisaka i nepovoljnih uvjeta za rad pod komunističkom vlašću Islamska zajednica je uspjela konsolidirati svoje redove, osigurati nastavak svoga rada, otvoriti Fakultet islamskih nauka u Sarajevu, pokrenuti više časopisa i listova, prevesti relevantnu islamsku literaturu na bosanski jezik, odškolovati kvalitetan kadar i sl.  

     Raspadanjem bivše Jugoslavije i agresijom na Bosnu i Hercegovinu došlo je do paralizacije rada Islamske zajednice, koja je predstavljala jedinstvenu vjersku organizaciju muslimana u Jugoslaviji. Nametlo se pitanje reorganizacije Islamske zajednice u bivšoj Jugoslaviji, a usljed proglašavanja nezavisnosti bivših jugoslovenskih republika išlo se ka formiranju novih islamskih zajednica, čime su usljedile veoma korjenite unutrašnje promjene u dotadašnjem ustrojstvu Islamske zajednice u bivšoj Jugoslaviji koje su, uglavnom, bile nametnute agresijom na našu zemlju. U takvim prilikama 28. aprila 1993. godine održana je sjednica Obnoviteljskog sabora Islamske zajednice u Sarajevu na kojoj je donešena Ustavna odluka kao privremeni ustavnopravni dokument kojim se uspostavlja kontinuitet i prekinuta autonomija Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini i kojom se definira i uređuje njena nova organizacija i djelovanje. U skladu sa Ustavnom odlukom na ovom zasjedanju su izabrani naibu reis dr. Mustafa ef. Cerić i zamjenik naibu reisa hafiz Ismet ef. Spahić. Ovom odlukom je stavljen van snage jugoslovenski zakon o IZ iz 1930. godine i vraćena njena autonomnost koja je bazirana na Štatutu iz 1909. godine. 

Reisu-l-uleme u Bosni i Hercegovini i bivšoj Jugoslaviji

Mustafa Hilmi ef. (Hadži) Omerović                 1882-1893.

Mehmed Teufik ef. Azabagić                              1893-1909.

Hafiz Sulejman ef. Šarac                                     1910-1912.

Mehmed Džemaludin ef. Čaušević                     1913-1930

Hafiz Ibrahim ef. Maglajlić                                 1930-1936.

Fehim ef. Spaho                                                    1938-1942.

Ibrahim ef. Fejić                                                   1947-1957.

Sulejman ef. Kemura                                           1957-1975.

Naim ef. Hadžiabdić                                             1975-1987.

Hafiz Husein ef. Mujić                                         1987-1989.

Jakub ef. Selimoski, početkom 1990. postao vršilac dužnosti reisa, a od 1991-1993. g. reisu-l-ulema;

Mustafa ef. Cerić od 1993. do 1998.  naibu reis, i od 1998. do 15. novembra 2012. reisu-l-ulema Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini;

Husein ef. Kavazović od 15. novembra 2012. godine reisu-l-ulema Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini.

     U dva razdoblja Islamska zajednica je bila bez izabranog vrhovnog poglavara pa je Salih Bašić u dva navrata bio na dužnosti naiba od 1936-1938. g.,  i potom vršioca dužnosti reisu-l-uleme od 1942-1947.g.