Džamije - svjetionici islama

Piše: dr. hfz. Safvet Halilović 

U islamu džamije imaju posebno istaknuto mjesto. Samo ime koje se, u islamskim izvorima i tradiciji, koristi kao sinonim za džamiju - Bejtullah, što znači Allahova kuća, dovoljno govori o ulozi i značaju džamije u životu vjernika muslimana. Musliman je za džamiju blisko povezan još od svog ranog djetinjstva kada odlazi u džamiju, u mekteb, radi vjerske pouke i usvajanja prvih saznanja o vjeri, moralu i ponašanju. Ta veza bi trebala ostati trajna, i onda kada on stasa u odraslu osobu, jer islam svojim sljedbenicima preporučuje da tokom života stalno, svaki dan, odlaze u džamiju radi obavljanja namaza u džematu, s obzirom da je namaz koji se obavi u džematu mnogo vrijedniji od namaza koji se obavi pojedinačno.

Također, najveći muslimanski skupovi, džume i bajrami, obavljaju se u džamiji, a svi značajniji događaji u životu muslimana, poput sklapanja braka, nadijevanja imena djetetu, useljenja u kuću ili stan u bliskoj su vezi sa džamijom s obzirom da se šerijatski brak često sklapa upravo u džamiji a povodom nadijevanja imena djetetu, useljenja u kuću i drugim sretnim prigodama u džamiji se uče mevludi i na taj način dijeli radost sa svojim komšijama, poznanicima, rodbinom i prijateljima. I kada umre musliman je opet vezan za džamiju; tada se, uglavnom, u džamijskom haremu ili ispred džamije klanja dženaza-namaz, koja je najdostojanstveniji ispaćaj čovjek s ovoga svijeta. Ukratko, onaj ko želi da bude istinski musliman mora svoj život organizirati tako da je u bliskoj vezi sa džamijom. Ovaj rad ima za cilj podsjetiti cijenjene čitaoce na značaj i ulogu džamije i džemata u životu muslimana, kao i naš odnos prema njima. 

Kako je nastao termin džamija?

Riječ džamija je arapskog porijekla i nastala je od korijena džeme'a, što znači: sastaviti, spojiti, skupiti, (po)staviti zajedno itd. U arapskom jeziku džamija se kaže el-džami', a u bosanskom je, radi olakšanja prilikom izgovaranja, arapski 'ajn (slovo kojeg inače nema u našem jeziku) pretvoren u slovo j pa je tako nastala riječ džamija.

Od istog korijena je nastala i riječ džemat (ar. džema'atun), u značenju: skup, zajednica, grupa, okupljenost. Džamije su, dakle, mjesta gdje se muslimani okupljaju radi obavljanja zajedničkog namaza, edukacije i drugih vjerskih manifestacija.[1]

Na našim balkanskim prostorima, a isti je slučaj i sa područjima gdje žive muslimani turskog porijekla, postoji razlika između pojmova džamija i mesdžid. Džamija je vjerski objekat koji ima munaru i u njemu se obavljaju zajednički islamski obredi (svakodnevni namazi u džematu, džuma-namaz, bajrami, vjerska pouka, vazovi i predavanja), što podrazumijeva da u toj džamiji ima stalni imam, dok je mesdžid vjerski objekat koji nema munare, mada je njegova uloga u osnovi ista kao i kod džamije s tom razlikom što se u (nekim) mesdžidima ne klanjaju džuma i bajram namazi jer se mesdžidi, uglavnom, izgrađuju u mjestima gdje je manji broj muslimana.  

Interesantno je da se kur'anskom diskursu koristi termin mesdžid kao ime za džamiju. MESDŽID je nastalo od korijena sedžede, što znači (u)činiti sedždu, pa je mesdžid, u osnovi, mjesto gdje se čini sedžda. Sedžda je izraz vrhunske pokornosti i poniznosti pred Uzvišenim Allahom a sastavni je dio namaza, temeljnog i najvažnijeg islamskog propisa. Ustanova koja se gradi radi toga da bi se u njoj obavljao zajednički namaz koji je nezamisliv bez sedžde, dobila je ime mesdžid, tj. mjesto činjenja sedžde. S obzirom da sedžda nije samo puka fizička radnja u smislu pregibanja i spuštanja lica na tle, već je odraz vrhunske pokornosti Bogu, što podrazumijeva poznavanje islama, islamskog svjetonazora i učenja o čovjeku i njegovoj ulozi u svijetu koji ga okružuje, u mesdžidima/džamijama se, još od samog početka islama, obavlja i vjerska edukacija, naročito djece i mlađih naraštaja. U tom pogledu džamije imaju nezamjenjivu ulogu; one su rasadnici znanja, svjetionici vjere i mjesta gdje se podiže i odgaja čovjek. 

Šta Kur'an kaže o džamijama?

O džamiji se govori su u brojnim kur'anskim tekstovima. Već je kazano da je kur'anski naziv za džamiju - mesdžid, što znači: mjesto gdje se čini sedžda. Ovaj kur'anski naziv za džamiju je izuzetno važan jer upućuje na fundamentalnu ulogu džamije a to je okupljanje muslimana radi obavljanja namaza u džematu. Namaz je temeljni islamski propis, koji se svakodnevno obavlja tokom cijeloga života, pa je ova asocijacija na sedždu zapravo podsjećanje na ono što je esencijalno u samome islamu. Prema Kur'anu sve što je stvoreno postoji i stvoreno je radi čovjeka a on (čovjek) stvoren je radi Allaha, da spozna Allaha i veliča Ga, nastojeći da postigne Njegovo zadovoljstvo u svim segmentima ljudske egzistencije na ovom svijetu.

Radi lakšeg pronalaženja kur'anskih tekstova koji govore o mesdžidu/džamiji poslužili smo se Indeksom riječi Kur'ana (El-Mu'džem el-mufehres li elfazi-l-Kur'ani-l-kerim), koji je priredio poznati egipatski učenjak Muhammed Fuad 'Abdulbaki.[2] U tom Indeksu imamo podatak da se mesdžid/džamija, u jednini, u Kur'anu časnom spominje 22 puta. U množini, pojam mesadžid/džamije spomenut je 6 puta.[3]

U mnogim ajetima se spominje sedžda i naredba Svevišnjeg Allaha melekima da je učine iz počasti prema Ademu, alejhisselam, kao i Iblisova, la'netullahi alejhi,  oholost i odbijanje da se pokori Allahovoj naredbi. Zbog toga je on i proklet, tj. udaljen iz Allahove milosti. Njegovo neprijateljstvo prema čovjeku je, dakle, zbog sedžde i upravo u tom domenu on puno djeluje: mnoge ljude je odvratio od toga da klanjaju namaz i čine sedždu Svevišnjem Stvoritelju. Neobavljanje namaza je, shodno šerijatskim propisima, veliki prijestup i grijeh jer se na taj način čovjek isključuje iz Allahove milosti i okrilja. Ispravno je reći da se džamije i prave radi toga da bi se u njima zajednički klanjao namaz i činila sedžda, koju Svevišnji Stvoritelj izuzetno voli. Muhammed, alejhisselam, je u poznatom hadisu rekao "da je čovjek najbliži Allahu kada je na sedždi." U tom pogledu imamo veoma ineteresantan detalj u posljednjem ajetu sure El-'Alek, u kojem Allah, džele šanuhu, kaže: Vesdžud vakterib! Sedždu čini i približi se (Meni)! Time se jasno ukazuje na to da čovjek kada je na sedždi, on je tada u Allahovoj blizini i okrilju jer nije dozvolio lažnim božanstvima, kojih ima mnogo u svakom vremenu, da ga okupiranju i odvrate od robovanja samo Alllahu.

Zbog toga se u Kur'anu časnom hvale oni koji čine sedždu. Tako npr. u kur'anskoj suri Et-Tevbe, u kontekstu koji spominje vjernike za koje je Allah Uzvišeni pripremio Dženent i koje treba obradovati, kaže se: "To su oni koji se kaju (čine tevbu), pobožni, koji Allahu zahvaljuju, koji poste, koji ruku' i sedždu čine (klanjaju namaz), koji traže da se čine  dobra djela, a od nevaljalih odvraćaju, koji čuvaju Allahove granice (pridžavaju se Allahovih propisa). A vjernike obraduj!" (Et-Tevbe, 112), a u suri Ez-Zumer također se pohvalno o njima govori: "Nije li bolji onaj što u pobožnosti noć provodi, padajući licem na tle i stojeći, strahujući od onoga svijeta i nadajući se milosti Gospodara svoga...? Reci: "Zar su isti oni koji znaju i oni koji ne znaju? Samo oni koji pameti imaju pouku primaju!" (Ez-Zumer, 9)

U Kur'anu časnom se, također, prijeti onima koji ne čine Allahu sedždu pa se ističe da će takvi na Sudnjem danu biti pozvani da učine sedždu ali to oni tada neće moći uraditi "a bili su pozivani da licem na tle padaju (sedždu čine) dok su živi i zdravi bili". (El-Kalem, 43)

Evidentno je da se u Kur'anu časnom, u tri ajeta, spominju džamije uz Uzvišeno Božije Ime - Allah, a ti ajeti su sljedeći:

 »وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا «

"Džamije su Allaha radi, i ne molite se, pored Allaha, nikome!" (El-Džinn, 18)

 »إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ

وَلَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَئِكَ أَن يَكُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ«  

"Allahove džamije grade i održavaju oni koji u Allaha i u onaj svijet vjeruju i koji namaz obavljaju i zekat daju i koji se nikoga osim Allaha ne boje; oni su, nadati se je, na pravom putu." (Et-Tevbe, 18)

 »وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّن مَّنَعَ مَسَاجِدَ اللّهِ أَن يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُوْلَئِكَ مَا

كَانَ لَهُمْ أَن يَدْخُلُوهَا إِلاَّ خَآئِفِينَ لهُمْ فِي الدُّنْيَا خِزْيٌ وَلَهُمْ فِي الآخِرَةِ عَذَابٌ عَظِيمٌ«

"Ima li većeg nasilnika od onoga koji brani da se u Allahovim džamijama ime Njegovo spominje i koji radi na tome da se oni poruše? Takvi bi trebalo da u njih samo sa strahom ulaze. Na ovom svijetu doživjeće sramotu, a na onom svijetu patnju veliku!" (El-Bekare, 114)

U navedenim ajetima moguće je raspoznati nekoliko važnih poruka:

1. džamijama su iskazane posebne počasti jer ih Svevišnji Allah vezuje za Svoje Uzvišeno Ime pa kaže: masadžidellah, Allahove džamije;

2. džamije podižu i održavaju oni koji vjeruju u Allaha i Sudnji dan, što znači da ondje gdje ima džamija - tu ima i muslimana;

3. Kur'an ne samo da osuđuje rušenje džamija i prijeti onima koji to čine strašnom kaznom, već upozorava da je zabranjivanje da se u džamijama spominje Allahovo ime nasilničko djelo, zločin i težak grijeh.

Hadisi o džamiji i namazu u džematu

O tome koliko su Allahovom Poslaniku, alejhisselam, bile važne džamije govori činjenica da je on, odmah po dolasku u Medinu, gdje je mogao slobodno prakticirati vjeru, započeo gradnju džamije. Štaviše, u sirama se navodi da je Poslanik, alejhisselam, još i prije ulaska u Medinu, u mjestu Kuba, gdje je proveo četiri dana sagradio džamiju.[4]

Posebno su dojmljivi hadisi Allahovog Poslanika, alejhisselam, u kojima on govori o džamijama. U tim hadisima se izražava važnost izgradnje džamija, njihovog održavanja i obavljanja zajedničkog namaza u njima. Navest ćeme neke od njih:

* "Ko sagradi džamiju radi Allaha (postizanja Njegovog zadovoljstva), Allah će njemu sagraditi kuću u Džennetu." (Prenose El-Buhari, Muslim, Et-Tirmizi, Ibn Madže i Ahmed)

U drugoj verziji ovog hadisa Allahov Poslanik, alejhisselam, je rekao: "Ko sagradi džamiju, u kojoj će se spominjati Allahovo ime, Allah će njemu sagraditi sličnu u Džennetu." (Prenose En-Nesai, Ibn Madže i Ahmed)

Interesantno je da se u nekim verzijama ovog hadisa pojašnjava da se nagrada dobija i za džamiju koja nije velikih razmjera, pa se kaže: "Ko sagradi, u ime Allaha, džamiju, pa makar bila koliko gnijezdo ptice, pa čak i manja, Allah će mu sagraditi kuću u Džennetu" (Ibn Madže), ili: "Ko sagradi, u ime Allaha, džamiju, pa makar bila koliko mjesto gdje ptica polaže svoja jaja, Allah će mu sagraditi kuću u Džennetu." (Ahmed)

Navedeni hadisi su, prema ocjeni hadiskih stručnjaka, vjerodostojni (sahih). Ove hadise, naravno, ne treba shvaćati u bukvalnom smislu, jer Allahov Poslanik, alejhisselam, je, na ovaj način, nastojao podstaći svoje sljedbenike da grade i izgrađuju džamije, Allahove kuće, koje su svjetionici islama i pokazatelji da u mjestima gdje se one grade ima muslimana. Veličina džamije nije bitna koliko je bitna namjera (nijet). U svim hadisima koji govore o vrijednosti (iz)gradnje džamija navodi se: "Ko sagradi džamiju u ime Allaha", ili: "radi postizanja Allahovog zadovoljstva", čime se naglašava važnost nijeta i iskrenog pristupa u gradnji džamija. Džamije se, dakle, isključivo podižu i grade radi Allaha i afirmacije Njegovog časne vjere dini-islama.    

U brojnim hadisima Allahov Poslanik, alejhisselam, govori o važnosti obavljanja namaza u džematu, u džamiji, jer džamije su, prije svega, mjesta gdje se čini sedžda, tj. ponizno spušta čelo na tle, u zajedničkom namazu, s ciljem veličanja Allaha Uzvišenog i postizanja Njegovog zadovoljstva. U tom pogledu imamo i ove hadise:

* "Ko se kod svoje kuće očisti a zatim ode u jednu od džamija da obavi jedan od Allahovih farzova, jednim korakom mu se oprašta grijeh a drugim podiže stepen (u Džennetu)". (Prenosi Muslim)

* "Kad god neko ode u džamiju - jutrom ili naveče - Allah mu pripremi mjesto u Džennetu, koliko god puta ode ujutro i naveče." (El-Buhari i Muslim)

* "Namaz obavljen zajednički (u džematu) je vredniji od namaza pojedinca za dvadeset sedam puta". (El-Buhari i Muslim)

* "Ko uzme abdest i ode u džamiju, on je Allahu zijaret učinio, a obaveza onoga kome je zijaret učinjen je da počasti onoga koji ga je posjetio!" [5]

* "Sedam vrsta ljudi će biti u Allahovom hladu na dan kada nikakvog drugog hlada - osim Njegovog - neće biti: pravedan vladar, mladić koji odraste u pokornosti Allahu, osoba čije je srce stalno vezano za džamiju, prijatelji koji se vole isključivo u ime Allaha, sastaju se i razilaze samo s ciljem postizanja Njegovog zadovoljstva, čovjek kojega lijepa i ugledna žena pozove na blud, a on kaže: 'Ne, ja se bojim Allaha!', čovjek koji udjeljuje sadaku tako da mu ljevica ne zna šta mu je udijelila desnica i čovjek koji se sjeti Allaha u samoći pa mu oko zasuzi! (El-Buhari i Muslim)

Poruka navedenih hadisa je sasvim jasna: Allahov Poslanik, sallallahu alejhi ve sellem, je nastojao kod svojih sljedbenika razviti ljubav prema džamiji, koja je svjetionik islama i mjesto za podizanje čovjeka. Cilj svih islamskih propisa i jeste to da čovjek bude čovjek u pravom smislu te riječi. Sve neprijatnosti sa kojima se čovjek susreće u životu rezultat su ljudske djelatnosti koja nije usklađena s Božijim redom i zakonima koje je On propisao. Islamski propisi i odredbe su koncipirani tako da čovjeku, ukoliko ih redovno i pravilno obavlja, obezbjeđuju duhovni mir, stabilnost i unutarnje zadovoljstvo. Islam nudi takvu koncepciju života gdje se čovjek, živeći u skladu sa islamskim principima, afirmiše kao zdrava, kreativna i uravnotežena ličnost koju krase visoke moralne osobine.

Obavljanjem namaza, naročito u džematu, u džamiji/mesdžidu (u kur'anskoj upotrebi te riječi džamija/mesdžid je mjesto gdje se čini sedžda) čovjek stalno osvježava vezu sa svojim Stvoriteljem a učestalost namaskih vremena ima za cilj da čovjek nikada ne zaboravi svrhu i zadatak svog života u vrtlogu ovosvjetskih kretanja i aktivnosti. I druge islamske odredbe, poput posta, zekata, hadža, institucije zikra (stalnog spominjanja i veličanja Allaha), dove (neposrednog i poniznog obraćanja Stvoritelju) imaju jedinstven cilj a to je formiranje zdrave i uravnotežene ličnosti, koja će biti svjesna svoje zadaće u životu i koja neće dozvoliti da postane rob (ovisnik) razuzdanim strastima niti bilo kakvim porocima koji narušavaju ljudsko zdravlje i život.

Allahov Poslanik, alejhisselam, je veoma afirmativno govorio o namazu u džematu kako bi, na taj način, podstakao muslimane da se pet puta dnevno okupljaju, da se međusobno viđaju, pozitivno djeluju jedni na druge, otklanjaju ono što je negativno u ponašanju kolektiviteta i podstiču ono što je lijepo i pozitivno.

Otuda se od muslimana i traži da svako druženje sa drugima bude isključivo radi postizanja Allahovog zadovoljstva jer se time iskorjenjuje svaka vrsta interesa i bilo kakva vrsta negativnosti. Zato Poslanik, alejhisselam, u predaji koju prenosi Ebu Hurejre, upozorava: "Čovjek je vjere svoga prijatelja, zato pazite s kim se družite!" [6], čime se podstiče na druženje sa čestitim i moralnim osobama koje će nas podsticati na afirmiranje dobrih djela i pozitivnog ponašanja.

U hadiskoj literaturi se navodi da je poznati ashab Abdullah ibn Mes'ud, radijellahu anhu, opisujući odnos ashaba prema namazu u džamiji (džematu), kazao sljedeće: "Od nas je s namaza  izostajao samo licemjer, čije licemjerstvo je bilo poznato إلا منافق قد عُلم نفاقه وما يتخلَّف عن الصلاة ili bolesnik, a čak i bolesnik bi dolazio uz pomoć dvojice na namaz." [7]

Izjava ovog istaknutog i, Allahovom Poslaniku, alejhisselam, posebno dragog ashaba, veoma je bitna jer zorno odslikava odnos najbolje generacije muslimana - ashaba prema namazu i njegovom obavljanju u džamiji. Ovaj plemeniti ashab upozorava da neobavljanje namaza i izbjegavanje džemata predstavlja jedan oblik licemjerstva (praktičnog nifaka). To je jasno upozorenje muslimanima da ne dopuste sebi takvo ponašanje, jer će neobavljanje namaza i izbjegavanje džemata, uistinu, i dovesti do takvog licemjernog odnosa i negativnih posljedica koje iz toga proizilaze: razne anomalije i devijantne pojave u društvu od čijeg zla neće biti niko miran. Zbog toga je Alllahov Poslanik, alejhisselam, s takvim žarom govorio o džamiji i namazu u džematu, nastojeći kod svojih sljedbenika izgraditi svijest o onome što Allah Uzvišeni posebno voli, jer putem namaza i džemata čuva se i pojedinac i zajednica. 

[1] Interesantno je da su muslimani svoje univerzitete nazivali sa istim ovim imenom el-džami'atu, što je ostalo sve do danas pa se tako u današnjem modernom arapskom jeziku kaže: Džami'atu-l-Azhar - Univerzitet El-Azhar, Džami'atu-l-Kahire - Kairski univerzitet, Džami'atu Dimišk - Univerzitet u Damasku itd., što zapravo govori o tome da su prvi univerziteti, kao mjesta sveopćeg obrazovanja, kulture, odgoja i edukacije, nastajali upravo u džamijama. To je neosporna historijska činejnica, dovoljno je sjetiti se čuvenog univerziteta El-Azhar koji je nastao još u prvom milenijumu (davne 972. godine), a nastao je u istoimenoj džamiji u Kairu. Prije njega u Tunisu je formiran univerzitet Ez-Zejtuna a nastao je, također, u džamiji. Ovo, zapravo, govori o tome koliko su prve generacije muslimana vodile računa o tome da odgoj i obrazovanje budu u bliskoj vezi sa džamijom. 

[2] Prema ocjenama mnogih istraživača ovaj Mu'džem spada među najbolje i najpouzdanije savremene indekse, koji omogućavaju brzo pronalaženje bilo koje kur'anske riječi ili pojma. Zapravo, 'Abdulbakijev Mu'džem su koristili svi kasniji priređivači indeksa, bilo onih printanih ili elektronskih.

[3] Vidjeti: Muhammed Fuad 'Abdulbaki, El-Mu'džem el-mufehres li elfazi-l-Kur'ani-l-kerim, Daru-l-hadis, Kairo, 1994, str. 438.

[4] Vidjeti: Safvet Halilović, Sira - životopis posljednjeg Allahovog Poslanika, El-Kalem, Sarajevo, 2010., str. 182.

[5] Hadis bilježe El-Bejheki u Šu'abu-l-iman; Ibn Hibban u Ed-Du'afa' i Et-Taberani u El-Mu'džemu-l-kebir. El-Hejsemi smatra dobrom predajom Taberanijevu predaju. Vidjeti, također: El-Albani: Silsiletu-l-ahadisi-s-sahiha, hadis br. 1169.

[6] Hadis prenose Ebu Davud i Et-Tirmizi u svojim Sunenina. Et-Tirmizi ga kvalifikuje kao autentičnu predaju (hasen).

[7] Ovaj hadis prenosi Muslim u svome Sahihu, poglavlje o namazu. Vidjeti: Muslimova zbirka hadisa, tom I, str. 301, hadis br. 323, s araspkog preveo Šefik Kurdić, izdanje „Kuća mudrosti", Zenica, 2003.